محله‌ی امامزاده یحیی؛ محله‌ی پُررمزوراز تهران
روزنامه همشهری - الناز عباسیان: بافت تاریخی محله‌های قدیمی، یکی از جاذبه‌های دیدنی تهران است که اغلب در مرکز شهر قرارگرفته‌اند. مجموعه‌ای از بنا‌های تاریخی، میادین، کوچه و خیابان‌های خاطره‌انگیز که گشت و گذار در آن‌ها نه‌تن‌ها اوقات فراغت هر گردشگری را پر می‌کند بلکه یادآور خاطرات قدیمی، زندگی سنتی و نوستالژی سال‌های قبل در آن از مقابل چشمان شما می‌گذرد.
بااین اوصاف دوست دارید با یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهر تهران آشنا شوید؟ دوست دارید پا به کوچه‌هایی بگذارید که روزگاری قدمگاه آدم‌های بزرگ تاریخ چند صد ساله شهر بوده است. اگر تمایل دارید در میان همهمه این شهر کمی به دل تاریخ بزنید فقط کافی است خودتان را به محله امامزاده یحیی برسانید و ساعتی در این محله قدیمی گشت بزنید و با دیدنی‌های این محله آشنا شوید.
اینجا یکی از محله‌های دیدنی شهر است؛ محله‌ای تاریخی که در روزگار گذشته محل زندگی بسیاری از بزرگان و صاحب‌منصبان بوده و خانه‌های اعیانی آن زبانزد عام و خاص بوده است. در محله امامزاده‌یحیی درست مثل همه محله‌های تاریخی شهر‌های ایران همه چیز پیدا می‌شود؛ از بنا‌های مذهبی، مسجد و مدرسه، بازارچه، حمام و خانه‌های تاریخی، کوچه‌پسکوچه‌های پیچ‌درپیچ با دیوار‌های آجری و خشت و گلی قدیمی. خلاصه اینکه اگر دلتان هوس یک تهرانگردی جانانه کرده، آن هم در هوای پاییزی تهران، این محله را به شما پیشنهاد می‌کنیم.
چه جوری بریم؟
برای رفتن به محله تاریخی امامزاده یحیی کار سختی پیش رو ندارید. ۲ ایستگاه پانزده‌خرداد و بهارستان نزدیک‌ترین ایستگاه‌ها به بارگاه امامزاده یحیی‌ع هستند، اما از هر کدام نزدیک به ۱۰دقیقه پیاده‌روی پیش روی دارید. می‌توانید در ایستگاه متروی بهارستان پیاده شوید و به سمت چهارراه سرچشمه بروید. کمی پیاده‌روی به سمت شرق، شما را به نخستین خیابان ورودی به محله می‌رساند.
محله پر رمز و راز تهران
قبل از معرفی جاذبه‌های این محله اجازه بدهید کمی از قدمت خود محله و موقعیت آن برایتان بگوییم. امامزاده یحیی از قدیمی‌ترین محله‌های تهران در محله عودلاجان و همسایگی بازار بزرگ تهران است. این محل در نقشه‌های قدیمی تهران به‌نام «باغ پسته‌بیگ» که از باغ‌های شناخته شده و کهنسال نقطه‌گذاری شده است. میدان اصلی امامزاده یحیی درست در جای باغ ساخته شده است.
محله قدیمی «میرزامحمود وزیر» و کوچه سرتخت هم از بخش‌های قدیمی این محله است که فیلم‌های زیادی در آن ساخته شده است. محله امامزاده یحیی در گذشته بخشی از محله بزرگ عودلاجان تهران بوده که از ناصرخسرو تا ری گسترده شده بود.
امروزه این محله از شمال به خیابان امیرکبیر یا همان چراغ برق، از شرق به خیابان ری، از جنوب به ۱۵ خرداد و از غرب به خیابان شهید مصطفی خمینی و چهارراه مشهور سیروس می‌رسد. این محله آن‌قدر دیدنی دارد که برای دیدن همه آن‌ها تقریبا باید یک نصف روز وقت بگذارید. این گزارش را تا انتها بخوانید تا با زیر و بم این محله قدیمی و دیدنی آشنا شوید.
بقعه امامزاده یحیی (ع)
از سرچشمه کمی پایین‌تر که می‌آیید از داخل فرعی‌های زیادی می‌توانید به محله امامزاده یحیی برسید؛ محله‌ای که به‌خاطر وجود بقعه متبرک امامزاده یحیی (ع) و محمد (ع) از نوادگان امام‌سجاد (ع) معروف است. به‌خاطر قدمتی که آرامگاه این امامزاده دارد، مهم‌ترین بخش این محله بقعه و زیارتگاه است.
زیارتگاه از مسیر جنوب به شمال نخستین جایی است که در سر راه شما قرار دارد و دقیقا اینجا نقطه شروع گردشگری ماست. جالب است بدانید این امامزاده در واقع آرامگاه ۲ نفر است؛ ابوالقاسم عزالدین یحیی (ع) و امامزاده محمد (ع) که با ۱۵واسطه فرزندان امام سجاد (ع) هستند. گفته می‌شود، ابوالقاسم یحیی یکی از مشاهیر و بزرگان سلجوقی بود که به ری مهاجرت کرد.
او در جنگی که میان طغرل سلجوقی و سلطان‌محمد خوارزمشاه در‌گرفت، کشته و در همین منطقه به خاک سپرده شد و بعد‌ها مردم آرامگاه او را زیارتگاه کردند. قدمت بنای آرامگاه ۸۰۰ سال است و کتیبه‌ای در این آرامگاه است که جزو قدیمی‌ترین خط‌نوشته‌ها در تهران است که به استناد متنی که در آن است در سال ۸۹۵ در زمان ملک‌شاه غازی نوشته شده است. گذشته از همه این‌ها فضای دلنشین امامزاده این فرصت را فراهم کرده تا لحظات معنوی و به دور از هیاهوی شهر را در اینجا تجربه کنید.
چنار ۹۰۰ ساله بارگاه
حالا که تا امامزاده آمده‌ایم حیف است از شگفتی این محله دیدن نکنیم. کنار جذابیت مذهبی و قدمت اماکن این محله، همجواری قدیمی‌ترین چنار تهران با امامزاده نیز یکی از جاذبه‌های گردشگری آن به‌شمار می‌آید.
این چنار بعد از چنار موجود در حیاط امامزاده صالح (ع) قدیمی‌ترین چنار تهران محسوب می‌شد. متأسفانه این درخت بعد از نابودی چنار امامزاده صالح (ع) به کهنسال‌ترین چنار تهران تبدیل شده است. این چنار با ۹۰۰سال قدمت و با ۷ متر قطر، در سال۱۳۳۰ در فهرست وزارت فرهنگ و اداره باستان‌شناسی به‌ثبت رسید.
این درخت قدیمی در ورودی قسمت بانوان قرار دارد. این چنار باقی‌مانده ۳ چنار قدیمی بود که یکی را شهرداری برای خیابان‌کشی برید و دیگری هم خشک شده و حالا آخری با ابهت تمام باقی‌مانده و در سال ۱۳۳۰ در میان آثار باستانی به ثبت رسیده است.
گشتی در عمارت کاظمی
از همان امامزاده که بیرون آمدید، می‌توانید سرای کاظمی را ببینید. خانه زیبای یکی از اصطبل‌داران ناصرالدین شاه که هر چند بخش‌هایی از آن تخریب شده، اما شاه‌نشین زیبایش باقی‌مانده است. این سرا، حالا یکی از موزه‌های زیبای تهران است که با نام موزه تهران قدیم شناخته می‌شد. هر چه از ارزش‌های خاص معماری این بنا بگوییم کم گفته‌ایم.
بنای این خانه متأثر از طرح متداول خانه‌های ایرانی و متناسب با شأن صاحبخانه، نوع روابط و جایگاه اجتماعی‌اش ساخته شده است. طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده است. این بنا همانند خانه‌های سنتی ایرانی شامل بیرونی، اندرونی، آب انبار، مطبخ و اصطبل است. ظاهرا خانه موجود، بخشی از یک مجموعه مفصل‌تر است که اجزای دیگر آن هم‌اکنون جدا شده‌اند.
اما به هر حال مجموعه باقی‌مانده فعلی نیز یک خانه کاملا سنتی است. آنچه از قسمت اصلی این خانه بازمانده قسمت شاه‌نشین است که یک طبقه زیر و یک طبقه روی دارد. بنای فعلی دارای ۲ حیاط است. فضای داخلی این مجموعه با شیشه‌های رنگی و گچبری‌های پرنقش و نگار به شکل زیبایی تزئین شده و فضای مناسبی است که دست به دوربین شده و عکس یادگاری بگیرید. بعد از بازدید از خانه کاظمی سری به کبابی مقابلش بزنید.
خانه دبیرالملک
هنگام قدم زدن در این کوچه پسکوچه‌ها باید سراپا چشم باشید چرا که قدم زدن در این محله نوستالژیک خاطرات زیادی را برایتان تداعی خواهد کرد. ممکن است هنگام گذر از سقاخانه‌های قدیمی دلتان بخواهد لحظه‌ای کنار پنجره‌های فولادی سقاخانه آرام گرفته و با خدای خود نجوا کنید. جدا از آن سرای کاظمی، خانه دبیرالملک هم در این قسمت قرار دارد.
خانه دبیرالملک یک مکان تاریخی و منحصربه فرد و یکی از معروف‌ترین خانه‌هایی به‌جا مانده از دوران قاجار است که هم‌اکنون در این محله‌گردی می‌توانید از آن بازدید کنید. این خانه متعلق به میرزامحمد حسین‌خان فراهانی است؛ فراهانی در دوران قاجار مربی دستگاه مستوفی‌گری بوده است. این خانه در اسفند سال ۱۳۸۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
چند سال پیش خانه دبیرالملک پس از یک دوره بازسازی دوباره درهایش به روی بازدیدکنندگان گشوده شد و عنوان نخستین خانه فراغت پایتخت را نیز از آن خود کرد. خوب است بدانید که در بخش زیرین این ساختمان یک اتاق فرار وجود دارد، منظور از اتاق فرار محلی برای بازی‌های معمایی با استفاده از ابزار‌های مختلف و در اینجا تاریخی است. اتاق نشیمن این خانه اکنون مکانی برای برگزاری نمایشنامه‌خوانی است؛ در بخش‌های دیگر ساختمان همچنین می‌توانید از اتاق‌های تنهایی، بازی، موسیقی و همچنین سینمای دونفره دیدن کنید.
خاطرات پدرسالار
به محله امامزاده یحیی که وارد شوید و نام خانه «پدرسالار» را به زبان بیاورید، همه راهنمایی‌تان می‌کنند. همان خانه‌ای که پدرسالار با بازی محمدعلی کشاورز روی ایوانش می‌ایستاد و زندگی فرزندانش را زیرنظر داشت. البته با خوش‌سلیقگی مسئولان سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران این خانه هم‌اکنون به‌عنوان «خانه فرهنگ امامزاده یحیی» مورد استفاده اهالی قرار گرفته است.
این خانه که به خانه «مهرانگیز کامبیز» معروف است با قدمت ۸۳ ساله را آقا جلال از نوادگان قاجار به نام‌های مهرانگیز و بهزاد خریداری می‌کند. درباره معماری بنا می‌توان گفت که این خانه دارای ۲ طبقه است و تالار در سمت شمال حیاط واقع شده و در جلوی تالار در طبقه دوم ایوان با ستون‌هایی تزئینی احداث شده است. از سال ۱۳۸۴ مرمت‌هایی در بنا صورت می‌گیرد که البته کمی از اصالت آن کاسته است.
از جمله در‌های چوبی اصیل بنا با در‌های آلومینیومی تعویض شده و دیوار سمت کوچه و دیوار بین بیرونی و اندرونی که حیاط فعلی را به دوبخش تقسیم می‌کرده، برداشته شده است. با همه این اوصاف هنوز هم خانه‌ای زیبا و به یادماندنی است که پس از فیلمبرداری سریال پدرسالار در آن، برای بسیاری از مردم به یادماندنی‌تر شد.
خانه هنر در دل حمام نواب
فیلم سیاه و سفید قیصر، ساخته مسعود کیمیایی را دیده‌اید؟ اگر این فیلم ماندگار و جذاب سینمای ایران را دیده باشید حتما صحنه‌هایی از بازی هنرمندان این فیلم در حمام را به‌خاطر دارید. جالب است بدانید لوکیشن این فیلم به یادماندنی حمام نواب بود و قیصر «کریم آبمنگل» را در آن خلاص کرد. آوازه این فیلم، سبب مشهور شدن حمام نواب شد.
حالا شما با این محله‌گردی می‌توانید از این حمام قدیمی هم بازدید کنید. خوشبختانه شوق مردم برای بازدید از حمام نواب که دیگر به حمام قیصر معروف شده بود، حفظ و مرمت این بنا را درپی داشت و حالا اغلب گردشگران تهرانی محله امامزاده را با حمام نوابش می‌شناسند.
حالا که صحبت از فیلم و لوکیشن‌های قدیمی شد بد نیست بدانید که بیشتر قسمت‌های فیلم قیصر، گوزن‌ها و ضیافت در محله امامزاده یحیی فیلمبرداری شده؛ از آنجا که خانه پدری مسعود کیمیایی در این محله قرار داشته او به خوبی با کوچه پسکوچه‌های این محله آشنا بوده و ماحصل این شناخت را در فیلم‌های ماندگار او می‌توان به خوبی درک کرد.
البته اگر این روز‌ها به حمام نواب که تبدیل به موزه شده بروید، ردپایی از فیلم قیصر را نمی‌بینید و فقط یک حمام کهنسال پیش روی‌تان است. البته تغییر کاربری اصلی این حمام ۹۰ ساله بد هم نشده و حالا به خانه هنر و صنایع‌دستی و رستوران تبدیل شده است. شما می‌توانید صنایع‌دستی شهر‌های مختلف ایران را در اینجا مشاهده و خریداری کنید. همچنین یک روز به یادماندنی را در رستوران حمام نواب در کنار دوستان و همراهان خود تجربه کنید.
مسجد و مدرسه معمارباشی
اگر هنوز از این محله‌گردی خسته نشده‌اید که مطمئن هستیم نشده‌اید با ما همراه باشید تا یکی دیگر از جا‌های دیدنی و قدیمی محله را به شما معرفی کنیم. کمی آن طرف‌تر از حمام نواب در کوچه‌های تنگ با خانه‌های یکی در میان قدیمی و کهنسال، یک مدرسه علمیه قرار دارد که هنوز سرپاست و یادگار دوران قاجاریه است. این مدرسه با عنوان معمارباشی معروف است، زیرا بانی این مدرسه حاج ابوالحسن اصفهانی است که در دوره قاجار دارای منصب معمارباشی و ملقب به صنیع‌الملک بوده است.
این دو مکان به نام منصب او؛ یعنی معمارباشی، معروف شده است. این مدرسه شاهد یک واقعه تاریخی بوده، آن هم نخستین خون مشروطه بود که در خرداد ۱۲۸۵ از قلب سیدعبدالحمید، طلبه شهید مشروطه روی سکوی جلوی در همین مدرسه به زمین پاشید. جالب است بدانید در این مدرسه میرزاکوچک‌خان جنگلی درس طلبگی می‌خواند.
اکنون ۱۱۳ سال از آن واقعه گذشته، اما مدرسه میرزا ابوالحسن هنوز حوزه علمیه است. این بنا ۲ طبقه است و شبستان آن دو برابر خود مدرسه ارتفاع دارد و مکانی است بزرگ که در روز برای آموزش و در شب برای برپایی نماز کاربرد دارد.
گشتی درخانه مدرس
صبر کنید هنوز دیدنی‌های این محله تمام نشده است و معرفی خانه شهید مدرس در بن‌بست مدرس در کوچه شهید علیرضا جاویدی مانده است. برای رسیدن به خانه مدرس از گذر میرزامحمود وزیر و کوچه‌ای که به اسم دخترش فخرالملوک است، به آنجا می‌رسید. شاید برایتان جالب باشد بدانید که این همان کوچه‌ای است که مدرس را برای نخستین بار آنجا ترور کردند؛ خانه‌ای که حالا دارالقرآن و موزه یادگار‌های این شهید بزرگ است.
«خانه موزه شهید مدرس»، عمارتی تاریخی است که علاوه بر ارزش‌های معماری، از تاریخچه سیاسی ـ اجتماعی خاصی برخوردار است. این بنا پس از رها شدن در زمانی طولانی، در سال ۱۳۹۳ توسط «حاج محمد انصاری» خریداری و پس از مرمت به‌عنوان «دارالقرآن و خانه موزه شهید مدرس» با هدف فعالیت‌های فرهنگی، پژوهشی و اجتماعی و نیز گردآوری مستندات موزه‌ای مرتبط با شهید مدرس احیا شد تا ضمن حفظ میراث فکری و ارزش‌های حضرت ایشان، زمینه‌ای جهت خدمت به پژوهشگران و علاقه‌مندان این بزرگوار فراهم شود.
در این راستا این مجموعه علاوه بر فعالیت‌های موزه‌ای و معرفی ابعاد گوناگون شخصیت این شهید بزرگوار، با دارا بودن کتابخانه، آرشیو و مرکز مطالعات مدرس‌شناسی که محل نگهداری مستندات اصیل، کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه و… پیرامون شهید آیت‌الله مدرس است؛ خدمت‌رسان علاقه‌مندان است.
در محله نمک گیر شوید
حتما بعد از این همه بازدید و محله‌گردی دلتان یک جای دنج برای استراحت کوتاه می‌خواهد تا نوشیدنی خنکی بنوشید و غذایی صرف کنید. نگران نباشید تا دلتان بخواهد در محله امامزاده یحیی غذاخوری‌هایی هست که می‌توانید به آن‌ها هم سر بزنید. یکی از آن‌ها خانه فخرالملوک است که به سفره‌خانه و کافی‌شاپ «نون و نمک» تبدیل شده است.
این خانه یک بنای قاجاری با بیش از ۱۲۰ سال قدمت است که صاحب اصلیش میرزا محمود وزیر بوده است. این خانه بعد از فوت صاحبانش متروک می‌ماند. تا اینکه خانم بهره‌مند که علاقه زیادی به میراث فرهنگی و تاریخی داشته این خانه را از ورثه خریداری کرده و در سال ۸۸ این خانه را در فهرست آثار ملی ثبت می‌کند. از این زمان مرمت خانه شروع شده و تبدیل به سفره‌خانه سنتی می‌شود.
این ساختمان، یک حیاط کوچک و جمع و جور با حوض آبی دارد. یک شاه‌نشین دارد که پر از آینه‌کاری و گچبری و مقرنس‌کاری‌های زیباست. سقفش هم آینه‌کاری و گچبری جذابی دارد. خلاصه اینکه اگر مهمان این سفره‌خانه شوید می‌توانید حین خوردن غذا‌های سنتی از فضای این خانه هم حظ کافی را ببرید. البته یک ماست‌بندی معروف هم در میانه محله قرار دارد.